بسمه تعالی

درس خارج فقه – استاد شهیدی پور مدظله

موضوع: فروع بحث ذبح کفارات/ حج

 

فهرست مطالب:

فروع بحث ذبح کفارات.. 2

فرع اول: شرائط حیوان مذبوحه. 2

مشهور: عدم اشتراط سن و سلامتی در حیوان. 2

آیت الله زنجانی: اشتراط شرائط هدی در کفاره 2

شواهد اطلاق هدی بر کفاره 2

شواهد بر اشتراط شرائط هدی در کفاره 3

نظر مختار: اشتراط شرائط هدی.. 4

فرع دوم: اشتراط ایمان در فقیری که کفاره به او داده میشود. 4

محقق خویی: اشتراط ایمان. 4

مرحوم امام: جواز تصدق به سنی مستضعف… 4

نظر مختار. 4

ادله موافق با نظر مختار. 4

فرع سوم: تصدق جلد مذبوحه به فقیر. 5

قول آیت الله سیستانی.. 5

قول آیت الله زنجانی.. 6

روایات مؤید قول آیت الله زنجانی.. 6

فرع چهارم: حکم خوردن گوشت قربانی توسط حاجی.. 6

روایات منع. 6

روایات جواز. 7

شرائط الطواف.. 7

حکم ترک نسیانی طواف.. 7

حکم ترک غیرنسیانی طواف… 7

ترک عمدی طواف… 8

ترک طواف از روی جهل به حکم. 8

ادله ترک طواف ،جاهلا بالحکم. 8

ترک طواف از روی جهل به موضوع. 9

 

فروع بحث ذبح کفارات

فرع اول: شرائط حیوان مذبوحه

مشهور: عدم اشتراط سن و سلامتی در حیوان

همین که صدق کند که حیوانی که ذبح یا نحر می شود، شاة و بدنه و بقرة است کافی است و لازم نیست که به سن و سلامت و چاقی و غیر این ها دقت شود، و گرچه در قربانی حج این موارد شرط هست، ولی در کفارات چنین اموری شرط نیست و لذا گوسفند شاخ بریده و خصی و لاغر و مریض و امثال این ها نیز برای اداء کفاره مجزی است.

آیت الله زنجانی: اشتراط شرائط هدی در کفاره

ولی آیة الله زنجانی بر خلاف مشهور فرموده همه این جهات در کفارات هم باید مراعات شود، زیرا در روایات هدی را مشروط به شرائطی کرده اند و این شرایط مذکور به عنوان شرایط هدی مطرح شده و از روایات استفاده می شود که مطلق کفاره هم مصداق هدی است، کما این که قربانی حج مصداق هدی است، لذا باید در هدی کفاره نیز این شرایط بایستی رعایت گردد.

پس دو مقدمه برای این نتیجه وجود دارد، یکی این که هدی بر کفاره هم اطلاق می شود و دیگری این که در هدی آن چه گذشت شرط است.

شواهد اطلاق هدی بر کفاره

شاهد اول: آیه شریفه يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْياً بالِغَ الْكَعْبَةِ أَوْ كَفَّارَةٌ طَعامُ مَساكينَ أَوْ عَدْلُ ذلِكَ صِياماً لِيَذُوقَ وَبالَ أَمْرِهِ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ وَ مَنْ عادَ فَيَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ وَ اللَّهُ عَزيزٌ ذُو انْتِقام‏

شاهد دوم: وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْ عَدْلُ ذلِكَ صِياماً- قَالَ يُثَمِّنُ قِيمَةَ الْهَدْيِ طَعَاماً ثُمَّ يَصُومُ لِكُلِّ مُدٍّ يَوْماً فَإِذَا زَادَتِ الْأَمْدَادُ عَلَى شَهْرَيْنِ فَلَيْسَ عَلَيْهِ أَكْثَرُ مِنْهُ. [1]

شاهد سوم: مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِيسَ فِي آخِرِ السَّرَائِرِ نَقْلًا مِنْ نَوَادِرِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ الْبَزَنْطِيِّ عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَ رَأَيْتَ مَنِ ابْتُلِيَ بِالرَّفَثِ وَ الرَّفَثُ هُوَ الْجِمَاعُ مَا عَلَيْهِ قَالَ يَسُوقُ الْهَدْي.‏[2]

شاهد چهارم: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُل‏ بَاشَرَ امْرَأَتَهُ وَ هُمَا مُحْرِمَانِ مَا عَلَيْهِمَا فَقَالَ إِنْ كَانَتِ الْمَرْأَةُ أَعَانَتْ بِشَهْوَةٍ مَعَ شَهْوَةِ الرَّجُلِ فَعَلَيْهِمَا الْهَدْيُ جَمِيعاً. [3]

شاهد پنجم: وَ بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ الْعَزِيزِ الْعَبْدِيِّ عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع‏ … قُلْتُ كَيْفَ لَمْ تَجْعَلْ عَلَيْهِ حِينَ غَشِيَ أَهْلَهُ قَبْلَ أَنْ يَفْرُغَ مِنْ سَعْيِهِ كَمَا جَعَلْتَ عَلَيْهِ هَدْياً حِينَ غَشِيَ أَهْلَهُ قَبْلَ أَنْ يَفْرُغَ مِنْ طَوَافِهِ. [4]

شاهد ششم: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْهَدْيِ مَا يُؤْكَلُ مِنْهُ (أَ شَيْ‏ءٌ يُهْدِيهِ فِي‏ الْمُتْعَةِ أَوْ غَيْرِ ذَلِكَ) قَالَ كُلُّ هَدْيٍ مِنْ نُقْصَانِ الْحَجِّ فَلَا تَأْكُلْ مِنْهُ وَ كُلُّ هَدْيٍ مِنْ تَمَامِ الْحَجِّ فَكُلْ. [5]

شاهد هفتم: وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ وَ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مَرَّارٍ جَمِيعاً عَنْ يُونُسَ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ يَعْنِي لَيْثَ بْنَ الْبَخْتَرِيِّ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أَهْدَى هَدْياً فَانْكَسَرَ فَقَالَ إِنْ كَانَ مَضْمُوناً وَ الْمَضْمُونُ مَا كَانَ فِي يَمِينٍ يَعْنِي نَذْراً أَوْ جَزَاءً فَعَلَيْهِ فِدَاؤُهُ قُلْتُ أَ يَأْكُلُ مِنْهُ فَقَالَ لَا إِنَّمَا هُوَ لِلْمَسَاكِينِ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ مَضْمُوناً فَلَيْسَ عَلَيْهِ شَيْ‏ءٌ قُلْتُ أَ يَأْكُلُ مِنْهُ قَالَ يَأْكُلُ مِنْهُ. [6]

شواهد بر اشتراط شرائط هدی در کفاره

شواهد بر مقدمه دوم

شاهد اول: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع أَدْنَى مَا يُجْزِي مِنْ أَسْنَانِ الْغَنَمِ فِي الْهَدْيِ فَقَالَ الْجَذَعُ مِنَ الضَّأْنِ قُلْتُ فَالْمَعْزُ قَالَ لَا يَجُوزُ الْجَذَعُ مِنَ الْمَعْزِ قُلْتُ وَ لِمَ قَال‏ لِأَنَّ الْجَذَعَ مِنَ الضَّأْنِ يَلْقَحُ وَ الْجَذَعَ مِنَ الْمَعْزِ لَا يَلْقَحُ.

شاهد دوم: وَ عَنْهُ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَال‏ سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِيمَ ع عَنِ الرَّجُلِ يَشْتَرِي الْهَدْيَ فَلَمَّا ذَبَحَهُ إِذَا هُوَ خَصِيٌّ مَجْبُوبٌ وَ لَمْ يَكُنْ يَعْلَمُ أَنَّ الْخَصِيِّ لَا يُجْزِي فِي الْهَدْيِ هَلْ يُجْزِيهِ أَمْ يُعِيدُهُ قَالَ لَا يُجْزِيهِ إِلَّا أَنْ يَكُونَ لَا قُوَّةَ بِهِ عَلَيْهِ.

شاهد سوم: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ سَيْفٍ عَنْ مَنْصُورٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: وَ إِنِ اشْتَرَى الرَّجُلُ هَدْياً وَ هُوَ يَرَى أَنَّهُ سَمِينٌ أَجْزَأَ عَنْهُ وَ إِنْ لَمْ يَجِدْهُ سَمِيناً وَ مَنِ اشْتَرَى هَدْياً وَ هُوَ يَرَى أَنَّهُ مَهْزُولٌ فَوَجَدَهُ سَمِيناً أَجْزَأَ عَنْهُ وَ إِنِ اشْتَرَاهُ وَ هُوَ يَعْلَمُ أَنَّهُ مَهْزُولٌ لَمْ يُجْزِ عَنْهُ.

شاهد چهارم: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ أَنَّهُ سَأَلَ أَخَاهُ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ ع عَنِ الرَّجُلِ يَشْتَرِي الْأُضْحِيَّةَ عَوْرَاءَ فَلَا يَعْلَمُ إِلَّا بَعْدَ شِرَائِهَا هَلْ تُجْزِئُ عَنْهُ قَالَ نَعَمْ إِلَّا أَنْ يَكُونَ هَدْياً فَإِنَّهُ لَا يَجُوزُ أَنْ يَكُونَ نَاقِصاً.

نظر مختار: اشتراط شرائط هدی

لذا اقوی این است که شرایط قربانی حج در کفارات حج و عمره نیز باید رعایت شود.

فرع دوم: اشتراط ایمان در فقیری که کفاره به او داده میشود

کفارات حج را باید به فقیر تصدق داد زیرا «یتصدق» انصراف به صدقه به فقیر دارد، کما این که همین مطلب در مرسله موسی بن القاسم ذکر شده است: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ رَوَى أَصْحَابُنَا عَنْ أَحَدِهِمَا ع أَنَّهُ قَالَ: إِذَا كَانَ فِي دَارِ الرَّجُلِ شَجَرَةٌ مِنْ شَجَرِ الْحَرَمِ لَمْ تُنْزَعْ فَإِنْ أَرَادَ نَزْعَهَا كَفَّرَ بِذَبْحِ بَقَرَةٍ يَتَصَدَّقُ بِلَحْمِهَا عَلَى الْمَسَاكِينِ. [7]

حال آیا فقیر باید مسلم شیعی باشد کما عن المشهور؟

محقق خویی: اشتراط ایمان

محقق خوئی و تبریزی نیز احوط را اعتبار ایمان می دانند.

مرحوم امام: جواز تصدق به سنی مستضعف

امام فرموده: اشتراط اسلام و ایمان علی الاحوط است گرچه لایخلو من قوة که بشود به سنّی مستضعفی که ناصبی نیست و حتی عدو شیعه نیست (زیرا عدو شیعه مستضعف نیست) نیز تصدق کرد، ولی عدالت شرط نیست، ولی به متجاهر به فسقی که القی جلباب الحیاء، بنابر فتوا نباید تصدق کفاره شود.

نظر مختار

به نظر ما نیز حق با مرحوم امام است و آیة الله سیستانی نیز شبیه همین را دارند

ادله موافق با نظر مختار

به سبب معتبره اسحاق بن عمار: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِيمَ ع عَنْ إِطْعَامِ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ أَوْ إِطْعَامِ سِتِّينَ مِسْكِيناً إِلَى أَنْ قَالَ قُلْتُ فَيُعْطِيهِ الضُّعَفَاءَ مِنْ غَيْرِ أَهْلِ الْوَلَايَةِ قَالَ نَعَمْ وَ أَهْلُ الْوَلَايَةِ أَحَبُّ إِلَيَّ. [8]

لذا در زکات به غیر مومن اثنی عشری زکات بدهیم باطل است، زیرا روایت فرموده: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ صَفْوَانَ وَ ابْن‏ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ بُرَيْدِ بْنِ مُعَاوِيَةَ الْعِجْلِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: كُلُّ عَمَلٍ عَمِلَهُ وَ هُوَ فِي حَالِ نَصْبِهِ وَ ضَلَالَتِهِ ثُمَّ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ عَرَّفَهُ الْوَلَايَةَ فَإِنَّهُ يُؤْجَرُ عَلَيْهِ إِلَّا الزَّكَاةَ فَإِنَّهُ يُعِيدُهَا لِأَنَّهُ وَضَعَهَا فِي غَيْرِ مَوَاضِعِهَا لِأَنَّهَا لِأَهْلِ الْوَلَايَةِ- وَ أَمَّا الصَّلَاةُ وَ الْحَجُّ وَ الصِّيَامُ فَلَيْسَ عَلَيْهِ قَضَاءٌ. [9]

اما در کفارات چنین دلیلی نداریم و لذا به مستضعفین از عامه هم می شود تصدق شود و شاید بتوان گفت به مستضعفین از کفار هم می شود داد، زیرا سائل گفت به ضعفاء اهل ولایت بدهد و امام هم جواب مثبت داد، ولی کلام امام علیه السلام که مفهوم بر عدم جواز در غیر مورد سوال نداشت و چون دلیلی بر عدم جواز اعطاء کفاره به کافر نداریم منعی از آن وجود ندارد، البته از کافر غیر مستعضف انصراف دارد، لذا اگر تسالمی بر خلاف آن چه ذکر شد نباشد، بعید نیست تصدق به کافر مستضعف هم مجزی باشد.

ظاهرا دلیل مشهور صحیحه علی بن بلال باشد که در رجال شیخ توثیق شده و سند و دلالت این روایت هم تمام است: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ عَلِيِّ بْنِ بِلَالٍ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَيْهِ أَسْأَلُهُ هَلْ‏ يَجُوزُ أَنْ‏ أَدْفَعَ‏ زَكَاةَ الْمَالِ وَ الصَّدَقَةَ إِلَى مُحْتَاجٍ غَيْرِ أَصْحَابِي فَكَتَبَ لَا تُعْطِ الصَّدَقَةَ وَ الزَّكَاةَ إِلَّا لِأَصْحَابِكَ. [10]

کفاره بلااشکال از انحاء صدقه است و در خود روایت هم می گوید یتصدق. پس اینکه مرحوم امام و آقای سیستانی گفته اند به ضعفاء از غیر شیعه هم می شود پرداخت کرد مخالف این روایت است ولی چون معتبره اسحاق هست که در مورد ضعفاء فکری است و اخص است، باید آن را بر این روایت مقدم کرد و گفت به کفار نمی توان صدقه داد ولی به عامی مستضعف می توان کفاره داد، گرچه زکات تحت اطلاق باقی می ماند و آن را به مستضعف هم نمی توان داد.

فرع سوم: تصدق جلد مذبوحه به فقیر

گوسفند را که ذبح می کنند باید همه قسمت های آن را به فقیر داد، کله، پاچه، جگر و … . اما پوست آن چطور؟ با توجه که امروزه در عرف ذابح پوست را برای خودش بر می دارد؟

قول آیت الله سیستانی

آقای سیستانی گفتند پوست را لازم نیست صدقه بدهد که به اطلاق مقامی اش می گوید به ذابح هم اشکالی ندارد بدهد.

قول آیت الله زنجانی

آقای زنجانی گفتند نمی شود و باید شاه را به فقیر داد حتی جلد آن را. اگر قصاب فقیر نیست نمی توان به ذابح داد و نمی توان آن را بخشی از اجرت وی قرار داد، مگر اینکه از فقیری وکالت بگیریم و بعد ثمنش را به او بدهیم.

ممکن است دلیل آقای سیستانی سیره متشرعه و یا انصراف تصدق، به تصدق به لحم باشد.

روایات مؤید قول آیت الله زنجانی

آقای زنجانی می توانند پاسخ بدهند که صحیحه حفص بن بختری می گوید: نَهَى رَسُولُ اللَّهِ ص أَنْ يُعْطَى الْجَزَّارُ مِنْ جُلُودِ الْهَدْيِ‏ وَ أَجْلَالِهَا شَيْئاً[11] . که ظاهرش این است چون فقیر نیست.

و یا در صحیحه معاویه بن عمار آمده که سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْإِهَابِ {پوست} فَقَالَ تَصَدَّقُ‏ بِهِ‏ أَوْ تَجْعَلُهُ‏ مُصَلًّى يُنْتَفَعُ بِهِ فِي الْبَيْتِ وَ لَا تُعْطِي الْجَزَّارِينَ وَ قَالَ نَهَى رَسُولُ اللَّهِ ص أَنْ يُعْطِيَ جِلَالَهَا وَ جُلُودَهَا وَ قَلَائِدَهَا الْجَزَّارِينَ وَ أَمَرَهُ أَنْ يَتَصَدَّقَ بِهَا . [12]

یا در مرسله صدوق آمده: أَنَّهُ إِنَّمَا يَجُوزُ لِلرَّجُلِ أَنْ‏ يَدْفَعَ‏ الْأُضْحِيَّةَ إِلَى مَنْ يَسْلَخُهَا بِجِلْدِهَا لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَالَ‏ فَكُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا- وَ الْجِلْدُ لَا يُؤْكَلُ وَ لَا يُطْعَمُ وَ لَا يَجُوزُ ذَلِكَ فِي الْهَدْيِ [13]. که می گوید جلد اضحیه (قربانی حج) را می توان به قصاب داد چون آیه امر به تصدق نکرده و بلکه فرموده کلوا، ولی جلد هدی (کفاره) را نمی شود.

در روایت صفوان هم آمده که َ قُلْتُ لِأَبِي إِبْرَاهِيمَ ع الرَّجُلُ يُعْطِي الضَّحِيَّةَ مَنْ يَسْلُخُهَا بِجِلْدِهَا قَالَ‏ لَا بَأْسَ‏ بِهِ إِنَّمَا قَالَ عَزَّ وَ جَلَ‏ فَكُلُوا مِنْها. [14]

فرع چهارم: حکم خوردن گوشت قربانی توسط حاجی

آیا خود شخص می تواند مقداری از قربانی کفاره را بخورد؟ ظاهر بعضی روایات می گوید خیر.

روایات منع

مثل صحیحه عبدالرحمن: سَأَلْتُهُ عَنِ الْهَدْيِ مَا يُؤْكَلُ مِنْهُ أَ شَيْ‏ءٌ يُهْدِيهِ فِي الْمُتْعَةِ أَوْ غَيْرُ ذَلِكَ قَالَ كُلُّ هَدْيٍ مِنْ نُقْصَانِ‏ الْحَجِ‏ فَلَا تَأْكُلْ مِنْهُ وَ كُلُّ هَدْيٍ مِنْ تَمَامِ الْحَجِّ فَكُلْ. که می گوید از کفاره نمی توان خورد اما از قربانی حج می شود خورد.

روایات جواز

در مقابل روایاتی هست که مفادش این است که می توان خورد مثل معتبره کاهلی: يُؤْكَلُ‏ مِنَ‏ الْهَدْيِ‏ كُلِّهِ مَضْمُوناً كَانَ أَوْ غَيْرَ مَضْمُونٍ [15]. {ای الواجب و المستحب}

شاهد جمعی مشکل این دو را حل کرده است و آن معتبره اسحاق بن عمار است که می گفت: َ يُهَرِيقُهُ‏ فِي‏ أَهْلِهِ‏ وَ يَأْكُلُ مِنْهُ الشَّيْ‏ءَ. که یعنی شیئا یسیرا.

البته آقای خوئی می فرماید مع الضمان یعنی به همان مقداری که می خورد به فقیر ضامن می شود. دلیل بر ضمان موثقه سکونی است که می گوید: إِذَا أَكَلَ‏ الرَّجُلُ‏ مِنَ‏ الْهَدْيِ‏ تَطَوُّعاً فَلَا شَيْ‏ءَ عَلَيْهِ وَ إِنْ كَانَ وَاجِباً فَعَلَيْهِ قِيمَةُ مَا أَكَلَ. [16]

شرائط الطواف

الطواف هو الواجب الثاني في عمرة التمتع و يفسد الحج بتركه عمدا سواء أ كان عالما بالحكم أم كان جاهلا به أو بالموضوع و يتحقق الترك بالتأخير إلى زمان لا يمكنه ادراك الوقوف بعرفات ثم انه إذا بطلت العمرة بطل إحرامه أيضا على الأظهر و الأحوط الأولى حينئذ العدول الى حج الافراد و على التقديرين تجب اعادة الحج في العام القابل.

حکم ترک نسیانی طواف

اگر کسی نسیانا ترک طواف کند، دلیل بر عدم بطلان حجش داریم و آن صحیحه علی بن جعفر است: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيه‏ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ نَسِيَ طَوَافَ الْفَرِيضَةِ حَتَّى قَدِمَ بِلَادَهُ وَ وَاقَعَ النِّسَاءَ كَيْفَ يَصْنَعُ قَالَ يَبْعَثُ بِهَدْيٍ إِنْ كَانَ تَرَكَهُ فِي حَجٍّ بَعَثَ بِهِ فِي حَجٍّ وَ إِنْ كَانَ تَرَكَهُ فِي عُمْرَةٍ بَعَثَ بِهِ فِي عُمْرَةٍ وَ وَكَّلَ مَنْ يَطُوفُ عَنْهُ مَا تَرَكَهُ مِنْ طَوَافِهِ. [17]

حکم ترک غیرنسیانی طواف

اما اگر نسیانا نباشد، محقق خوئی فرموده مقتضای قاعده بطلان حج است، زیرا طواف جزء و از ارکان حج است و آیه قرآن نیز دلالت بر آن دارد: وَ لْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتيق ‏ و اصل اولی در اجزاء مرکب این است که مرکب به انتفاء جزء منتفی می شود و لذا اگر کسی لا عن نسیان ترک طواف کند تا روز عرفه به نحوی که فرصت برای تدارک نباشد، عمره اش باطل شده و قهرا از احرام خارج می شود.

ترک عمدی طواف

اگر ترک طواف عمدا باشد که بطلان عمره واضح است و خروج قهری از عمره تمتع هم به نظر ایشان حاصل است، گرچه مشهور می گویند از احرام خارج نشده و احرام او تبدیل به احرام عمره مفرده می شود.

ترک طواف از روی جهل به حکم

اگر از روی جهل به حکم هم ترک طواف کند، باز عمره تمتع به مقتضای قاعده باطل است و نسبت به حج (نه عمره) هم دلیل خاص بر بطلان داریم

ادله ترک طواف ،جاهلا بالحکم

و آن صحیحه علی بن یقطین است: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع عَنْ رَجُلٍ جَهِلَ أَنْ يَطُوفَ بِالْبَيْتِ- طَوَافَ الْفَرِيضَةِ قَالَ إِنْ كَانَ عَلَى وَجْهِ جَهَالَةٍ فِي الْحَجِّ أَعَادَ وَ عَلَيْهِ بَدَنَةٌ. [18]

ان قلت:

«اعاد» مجمل است و شاید مقصود اعاد الطواف باشد و نه اعاد الحج تا دال بر بطلان حج باشد (و نگویید این شخص که طواف را انجام نداده که گفته شود اعاده کند، زیرا در مواردی که شخص عمل را انجام نداده و یا شک در انجام آن دارد نیز تعبیر به اعاد و اعد شده است، یعنی تدارک کن و انجامش بده، نه این که دو مرتبه انجام بده: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنِ الْمُفِيدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ وَ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِذَا كُنْتَ قَاعِداً عَلَى وُضُوئِكَ فَلَمْ تَدْرِ أَ غَسَلْتَ ذِرَاعَيْكَ أَمْ لَا فَأَعِدْ عَلَيْهِمَا وَ عَلَى جَمِيعِ مَا شَكَكْتَ فِيهِ أَنَّكَ لَمْ تَغْسِلْهُ وَ تَمْسَحْهُ مِمَّا سَمَّى اللَّهُ مَا دُمْتَ فِي حَالِ الْوُضُوء [19]

قلت:

این احتمال که مقصود از اعاد، اعاد الطواف باشد، خلاف ظاهر است و ظاهر اعاد در صورت عدم قرینه بر خلاف، تکرار عمل فاسد است و آن چه فاسدا انجام شده، حج است، و گرنه طواف که اصلا انجام نشده است و بر فرض هم گفته شود مجمل است، باز هم مقتضای قواعد اولیه بطلان حج است.

ترک طواف از روی جهل به موضوع

در موارد مذکور بالاتفاق حج باطل است. اما مواردی نیز مورد اختلاف است، مثل ترک طواف از روی جهل به موضوع، مثلا برخی فقهاء معتقدند مکان و موقف طائف نباید اعلی از کعبه باشد، بلکه باید از دیوار کعبه پایین تر باشد، حال اگر مثلا به محرم گفته شده باشد مطاف معلقی که در زمان حاضر در حیاط مسجد الحرام واقع شده، پایین تر از دیوار کعبه است و او طواف کند و بعد معلوم شود که پایین تر نبوده، بلکه یا بالاتر بوده و یا مساوی با دیوار کعبه بوده و لذا طواف بالبیت صدق نکرده، در این جا محرم از روی جهل به موضوع ترک طواف کرده است.

مثال دیگر؛

کسی که در اثناء سعی شک می کند که آیا طواف کرده یا نه و قاعده تجاوز جاری کرد و وقتی که وقت عمره تمتع گذشت، مطمئن شد که به سبب جهل به موضوع، ترک طواف کرده است.

مثال سوم؛

زن هایی هستند که بعد از احرام، خون می بینند و در ایام عادتشان نیز بوده و لذا بنابر حیض بودن می گذارند و طواف را ترک می کنند، چه این که عدول به افراد کند و یا بر عمره تمتع باقی بمانند و سعی و تقصیر کنند و بعد از برگشت از منی، طواف عمره تمتع را قضاء کنند. (بنا بر دو دو نظریه که در مساله موجود است). حال اگر این زن در عرفات پاک شود قبل از این که سه روزش تمام شود و معلوم شود که حیض نبوده است، معلوم می شود که از روی جهل به موضوع ترک طواف عمره تمتع کرده است.